Bir çocuğun gözlerini ilk kez dünyaya açtığını hayal edelim. Henüz hiçbir dili bilmez, hiçbir kuralı tanımaz, hiçbir alışkanlığı yoktur. Dokunduğu taş, hissettiği rüzgâr, gördüğü ışık onun için birer keşif anıdır. John Locke’un “tabula rasa” dediği boş levha fikri, işte böyle bir başlangıç tasviridir: İnsan zihni doğduğunda boştur ve tüm bilgi deneyimle yazılır.
Locke’un bu yaklaşımı, modern epistemolojinin en güçlü çıkışlarından biridir. Deneyimi merkeze alarak bilginin kökenini duyularda arar; gözlem ve tecrübenin dışında doğuştan bilgiye yer bırakmaz. İnsan, dünyaya açıldıkça kendini de inşa eder.
Fakat başka bir yönden bakıldığında, bu “boş levha” büsbütün boş mudur? Panlectic bakış, bu noktada Locke’a tamamlayıcı bir katman ekler. İnsan zihni bir levha ise, onun yüzeyinde yazılar yoktur belki ama çizgiler, damarlar, şekiller vardır. Yani insan yalnızca deneyimle değil, genetik miras, kültürel aktarım ve doğuştan gelen eğilimlerle de şekillenir. Deneyim bu yüzeyi işler, fakat yüzeyin dokusu da yazılacak olanın şeklini belirler.
Locke’un doğal haklar anlayışı da dikkate değerdir: yaşam, özgürlük, mülkiyet. Ona göre bu haklar bireyin dokunulmaz zeminidir. Panlectic ufukta ise bu haklar daha geniş bir bağlama yerleştirilir. İnsan yalnızca kendisi için değil, varoluşun işlevsel bütünlüğü için de hak sahibidir. Özgürlük yalnızca bireyin serbestliği değil, evrensel düzenle uyumlu bir varoluşun sorumluluğudur.
Ampirist çizgide Locke, bilginin kaynağını duyulara bağlar. Panlectic bakış bunu yadsımaz, ama eksik görür. Çünkü sezgi, akıl yürütme ve hayal gücü de bilginin akışına dâhildir. Bir kuşun kanat sesini duymak deneyimdir; o sesin gökyüzüne açtığı metaforu kavramak ise sezginin işidir. Bilgi yalnızca toplama değil, bağlama sürecidir.
Locke’un toplum sözleşmesi teorisi, bireylerin haklarını korumak ve sorumluluklarını yerine getirmek için bir düzen önerir. Panlectic bakış, bu düzeni yalnızca insanlar arasında değil, doğa, evren ve tüm varlıklarla birlikte düşünür. Sözleşme yalnızca yurttaşlık ilişkisi değil, aynı zamanda kozmik bir uyumun parçasıdır.
Sonuçta Locke, modern düşünceye insan zihnini, bilgiyi ve hakları berrak bir şekilde kavrama imkânı sundu. Panlectic ise bu berraklığı alır, daha geniş bir ufka taşır. İnsan yalnızca deneyimin ürünü değil, deneyimi şekillendiren bağlamların da parçasıdır. Doğal haklar yalnızca bireysel bir zemin değil, evrensel bir işlevselliğin gereğidir. Ve bilgi, yalnızca gözlemin yazdığı değil, sezgi ve hayalin de anlamlandırdığı çok katmanlı bir akıştır.
Böylece Locke’un boş levhası, Panlectic ufukta boş değil, yazılmayı bekleyen ama dokusu çoktan örülmüş bir yüzeye dönüşür.
