Monad mı, Düğüm–Nüve mi? İçsellikten İlişkiye

Leibniz, evreni monadlarla açıklar. Her monad evrenin bütününü kendi içinde taşır ve kapalı bir öz gibi davranır.
Bu yaklaşım içsel temsile güçlü bir değer yükler; ancak yalnızca içselliğe yaslandığımızda evren durağan ve kapalı bir sistem gibi görünür.

Panlektik yaklaşım monadın karşısına düğüm–nüve ikilisini koyar.

• Düğüm bilgi akışını yoğunlaştırır ve yönlendirir. Birey, topluluk, organizasyon, devlet ya da düşünce ekolü birer düğüm olabilir.
  Ayrıca düğüm akışı kesmez; tersine geçişe eşik olur. Kimi zaman bir filozof, kimi zaman bir kurum, kimi zaman da bir kültürel gelenek bu rolü üstlenir.
• Nüve düğümü ateşler. Bir kıvılcım gibi düğümü titreştirir, yeni akışları başlatır ya da tersine onu inaktive ederek sönümlendirir.
  Özellikle nüve zamanı açan bir eşiği temsil eder ve akışı başlatır.

Bu ilişkiyi daha iyi kavramak için üç benzetme sunabiliriz:

• Kilit–anahtar: Düğüm kilit gibi bekler; anahtar (nüve) kilitle buluştuğunda kapı açılır.
  Böylece içeride beliren yeni olasılıklar bağlamı kurar.
• Enzim–substrat: Enzim (düğüm) ve substrat (nüve) karşılaştığında reaksiyon başlar.
  Dolayısıyla reaksiyonun gerçekleştiği ortam bağlamı temsil eder.
• Sperm–yumurta: Yumurta düğüm gibi potansiyeli taşır; sperm nüve gibi tetikler.
  Buluşma anı döllenmeyi başlatır ve bağlamı açar.

Panlektik düşünce bu noktada özgünleşir. Biz bağlamı dışarıdan verilmiş sabit bir zemin olarak görmeyiz; düğüm ile nüvenin etkileşimi bağlamı doğurur.
Örneğin bir filozofun sözleri (nüve) bir topluluğu (düğüm) harekete geçirdiğinde yeni bir düşünce iklimi oluşur.
Benzer biçimde bir tarihsel olayın yarattığı şok (nüve), bir devletin yönelimini (düğüm) değiştirir ve böylece siyasal ortam şekillenir.

Dolayısıyla panlektik bakışta bilgi sabit bir temsil olarak kalmaz; sürekli akışa geçer.
Düğüm odaklanmayı sağlar, nüve kıvılcımı yakar ve bağlam bu ikisini buluşturur.
Her karşılaşma yalnızca bir tekrar üretmez; bunun yerine yeni bir katman ekleyerek ilerlemeyi hızlandırır.

Uyumun Kaynağı: Başlangıç mı, Karşılaşma mı?

Leibniz, Tanrı’nın uyumu baştan kurduğunu savunur. Bu yaklaşım bütünlüğe güven verir; ancak süreci donuklaştırır.
Öte yandan panlektik yaklaşım uyumu karşılaşmalar sırasında yeniden kurar.
Düğümler sönse bile ağ akışı farklı güzergâhlara yönlendirir ve sistem öz-onarım kapasitesini artırır.
Dolayısıyla uyum sabit bir şema değildir; işlevsel temaslar sayesinde dinamik bir denge olarak ortaya çıkar.
Özellikle bu bakış düzeni statik bir tabloya hapsetmez; sürekli inşa edilen bir süreç olarak görmemizi sağlar.

“En İyi Olası Dünya” ve Yeniden Dağıtılan Olasılıklar

Leibniz’in “en iyi olası dünya” tezi deneyimi aşkın bir plana bağlar.
Biz ise şu soruya odaklanıyoruz: Kötü görünen bir deneyim hangi dönüşümü mümkün kılar?
Düğüm deneyimi yoğunlaştırır, nüve devreye girer ve yeni anlam akışlarını başlatır.
Bu nedenle olasılıklar baştan donmuş durmaz; aksine anlık karşılaşmalarda yeniden dağılır.
Böylece sarmal yalnızca geri dönüş yaratmaz; yükseltici bir ilerleyişe dönüşür.

Karşılaştırma Tablosu: Monad ↔ Nüve–Düğüm