Kimi zaman bir çocuk sessizlikte büyür; ne bir dil duyar ne bir yüz görür. Ve yine de doğayı okuyarak, gökyüzünü izleyerek, ölü bedenlerin ardından düşünerek “varlık”ın sırrına yaklaşır. Hay bin Yakzan, işte böyle bir çocuğun öyküsüdür. Peki ya bu öykü, modern bir felsefi yapı olan Panlectic düşünceyle karşılaşsaydı? Aynı hakikati mi ararlardı, yoksa bambaşka yollar mı seçerlerdi?

Bireyin Sessizliği, Ağın Bağlamı

İbn Tufeyl’in 12. yüzyılda kaleme aldığı Hay bin Yakzan, bir adada tek başına büyüyen bir çocuğun akıl, deneyim ve sezgiyle mutlak hakikate ulaşma yolculuğunu anlatır. Bu yolculukta ne öğretmen vardır ne kitap. Her bilgi, doğayla temasın ürünü; her keşif, yalnızlığın içinden doğan bir aydınlanmadır.

Panlectic felsefe ise bambaşka bir zemin sunar: Bilgi, tek bir aklın ürünü değil; ilişkiler, bağlamlar ve zaman katmanları içinde anlam kazanan bir yapıdır. Hakikat, keşfedilen değil, oluşan bir süreçtir. Ve insan, bu süreçte yalnız bir özne değil, bir taşıyıcı, bir bağ kurucu, bir düğüm noktasıdır.

Aynı Gökyüzüne Bakan İki Yabancı

Hay, güneşe, yıldızlara ve doğanın düzenine bakar. Orada, bir yaratıcının izlerini arar. Bu düzenin, içkin bir iradeyi gösterdiğini düşünür. Mutlak, aşkın ve değişmez bir hakikat arar. Panlectic yaklaşım ise aynı gökyüzüne bakarken şu soruyu sorar: “Bu düzeni ben mi gördüm, bana mı gösterildi, yoksa bu sadece bulunduğum bağlamın bir izdüşümü mü?”

Hay için hakikat bulunur. Panlectic için hakikat kurulur.

Sezginin Yalnızlığına Karşı Bağlamın Çokluğu

İbn Tufeyl, Hay’ın sezgiyle Tanrı’ya ulaşmasını bir doruk noktası olarak sunar. Sessizlik içinde arınan ruh, kendini aşkın olana açar. Panlectic ise sessizliğe bile kuşkuyla yaklaşır: “Hangi sessizlik? Hangi koşullarda? Hangi tarihsel bağlamda?” der. Çünkü hiçbir sessizlik bağlamsız değildir; her deneyim başka düğümlerle örülüdür.

Hay bin Yakzan, sessizliğin ve yalnızlığın içinde düşünerek gerçeğe yaklaştı. Dışarıdan hiçbir ses duymadan, sadece doğaya, gövdesine ve göğe bakarak anlamı kurcaladı. Gördükçe derinleşti, düşündükçe sadeleşti. Fakat tam bu noktada, zihnin kıyısında başka bir görüntü beliriyor: her gün aynı kayayı yeniden tepeye çıkaran bir adam. Camus’nun Sisifos’u gibi, Hay da vazgeçmemenin başka bir biçimini gösteriyor. Biri kendi içine yönelerek, diğeri dış dünyaya direnirken aslında benzer bir soruya yaklaşıyorlar: Anlam, nerede saklı? Ve bu soru bizi bir adım daha ileri götürüyor. Acaba anlam, sadece içten gelen bir sezgiyle ya da ısrarlı bir eylemle mi bulunur?

Yoksa yaşadığımız yerin şartları, karşılaştığımız insanlar, denk geldiğimiz olaylar da anlamın kendisini şekillendirir mi? Bu soruların arasında dolaşırken, üçüncü bir düşünce yavaşça beliriyor; bizi hiçbir seçeneği dışlamadan yeniden düşünmeye çağıran bir bakış. Hay’ın içsel derinliğiyle Sisifos’un kararlılığı arasında, insanın çevresiyle ördüğü ilişkiler ve yaşadığı durumlar da kendi yerini alıyor. Böylece anlam, yalnızlığın içinde doğan bir sezgiyle başlıyor, direnişle güçleniyor ve nihayet başkalarıyla karşılaşan bir varlık hâline geldiğimizde tamamlanıyor. Belki de felsefe dediğimiz şey tam da budur: farklı yolların bir noktada birbirine dokunması ve o dokunuşta hayatın kendini göstermesi.